Cmentarz „stary” w Kossowie

Cmentarz „stary” w Kossowie

Powstanie, wytyczenie nowego cmentarza „starego” w Kossowie   było spowodowane tym iż po III rozbiorze Rzeczypospolitej w roku 1795 Kossów znalazł się pod zaborem austriackim. W Austrii (Austro-Węgry mapa z roku 1803) w roku 1783 został wydany  przepis nakazujący zamknięcie wszystkich cmentarzy przykościelnych i wyznaniowych na terenie całego kraju i wytyczenie poza obrębem miasta nowych cmentarzy.  Zapewne przepis ten wprowadzono również na terenach pozyskanych z III rozbioru Rzeczypospolitej.

Informacje o cmentarzu „starym” w Kossowie zebrałem w oparciu o  zbiory Archiwum Diecezjalnego w Kielcach  o  Akta Konsystorskie parafii Kossów z lat 1818-1938 w zbiorze o sygnaturze PK-22/1. Informacje pochodzą z inwentarzy podawczych sporządzanych w momencie obejmowania parafii przez nowego proboszcza, administratora parafii. Inwentarze pochodzą z lat 1818, 1823, 1842, 1843, 1864, 1874, 1896, 1908, 1941.

Pierwszą wzmiankę o cmentarzu „starym” w Kossowie znalazłem w dokumencie  pt. „Spis funduszów parafii Kossów” z 20 maja 1818r. sporządzony przez księdza Wojciecha Witulskiego  Komisarza Delegowanego Duchownego, Józefa Muszańskiego Komisarza Delegowanego Cywilnego, księdza Jakuba Krzyszko Plebana Kossowskiego, Mariannę Michałowską dziedziczkę. W wyżej wymienionym spisie znajduje się dokument spisany 21 maja 1818r, w którym to znajdujemy taki oto opis cmentarza „starego” w Kossowie.

„Cmentarz wokół kościoła parkanem drewnianym obwiedziony bez daszku w dobrym stanie. Cmentarz do chowania (cmentarz stary) ciał zmarłych jest odznaczony za wsią ku wchodowi o kilka kroków odległy i ten jest parkanem bez daszku obwiedziony w dobrym stanie ”.

W  Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie znajduje się zespół
pt.: „Inwentarze Parafii i Kościołów” w skrócie IPK.  W zbiorze o sygnaturze IPK B 99
pt.: „Kossów wieś. Opisanie kościała Farnego w Kossowie niegdyś Miasteczku według Artykułów w Województwie Krakowskim w Powiecie Xiąskim w Diecezji Krakowskiej w Dekanacie Andryjewskim leżącego z Roku Pańskiego 1791 ” Opis sporządzony przez ówczesnego proboszcza parafii w Kossowie ks. Szczepana Kopcińskiego.

Część VII

„Cmentarz oparkowany zamykany na którym żadnych Targów nie bywa ”. Jest to opis cmentarza przykościelnego, brak jest informacji o cmentarzu za wsią.

Z obu dokumentów przytoczonych powyżej można wywnioskować iż cmentarz „stary ” w Kossowie został utworzony pomiędzy rokiem 1791/95 a 1818, prawdopodobnie gdzieś na przełomie wieków XVIII-XIX.

Zacytuję poniżej informacje z kilku wybranych  inwentarzy znajdujących się w Archiwum Diecezjalnym w Kielcach.

„Inwentarz Podawczy” sporządzony w dniach 27-28 października 1823. Inwentarz został sporządzony po śmierci proboszcza parafii Kossów księdza Jakuba Krzyszko.

„Cmentarz do chowania ciał zmarłych znajduje się na polu na gruncie litopiachowym nieco wzgórkowatym o 120 sążni od ostatnich domów wsi Kossowa oddalony (…) bez zarośli w połowie większej parkany poobalane a przez to na zniewagę i niebezpieczeństwo wypadku odgrzebania ciał przez zwierzęta nierogate, które tam w łatwy przystęp mają wystawiony jest, potrzebuje z tego względu restauracji niezwłocznej ”.

Inwentarz podpisali : Ignacy Starnalski – Zastępca Wójta Gminy, Wincenty Jabłoński – Sołtys Taxator, Mateusz Wąchała – Radny, Paweł Drążek – Radny, Stanisław Ćwikliński – Organista – Świadek, Franciszek Jabłoński – gospodarz plebanii – Świadek, Ks. Tomasz Teofil Szczech jako odbierający, Augustyn Grzybowski delegowany ze strony władzy, ks. Stanisław Szczepański delegowany ze strony duchownej.

Kolejna informacja pochodzi z roku 1842 z dokumentu pt. „ Protokół oddawczy Fundi i Instructi Plebani Kossowa na Osobę ks. Feliksa Lasockiego na gruncie 1842 spisany”.

„Ogrodzenie cmentarza chowalnego od strony zachodniej do połowy cmentarza jest (…) żerdziami łupanymi upasane, lecz druga połowa tego ogrodzenia zupełnie zdezelowana, przyciesi i słupy pogniłe i drzewo spróchniałe, potrzebuje szybkiej reperacji które znawcy na rubli 15 oszacowali, a które z pokładnego należy zastąpić ”

Kolejna informacja pochodzi z roku 1843 z dokumentu pt. „ Protokół oddawczy Fundi i Instructi Plebani Kossowa na Osobę ks. Bednarskiego sporządzony w roku 1843”.  Jeżeli chodzi o informacje o cmentarzu grzebalnym to są identyczne jak w protokołu z roku 1842.

1864 kolejny ks. Antoni Łukaszek

„Cmentarz grzebalny do chowania ciał zmarłych znajduje się w polu między gruntami plebańskimi niedaleko drogi wiodącej do Chyczy i Jędrzejowa odległy od kościoła pół wiorsty drogi, znajduje się na gruncie litopiaskowym w formie kwadratu podłużnego, nowo oparkaniony w słupy i ściany sosnowe z drzewa obrabianego, jeszcze zupełnie niedokończonego, składający się ze strony południowej z 13 krzaseł, od strony północnej z 14, ze strony wschodniej i zachodniej po cztery krzesła, razem wszystkich krzaseł 35. Wchód jest z południa od drogi do Chyczy w kształcie bramy, która nie jest jeszcze ukończona”.

1947 „Sprawozdanie o stanie parafii Kossów”

„Stary cmentarzy grzebalny o powierzchni 3700 m. jest otoczony murem kamiennym. Jest zachowany bezplanowo, porośnięty akacją którą trudno wykrzywić i bzem. Domu pogrzebowego nie ma. Stary cmentarz jest już prawie zajęty, więc w bieżącym roku został zakupiony nowy obszar gruntu, położony obok starego cmentarza w celach grzebalnych o powierzchni ½ ha, który ma być obmurowany w przyszłym roku. Pamięć parafian o zmarłych w obchodzeniu rocznic śmierci, przy Zaduszkach i odwiedzaniu mogił, których nie można utrzymać w należytym stanie, ponieważ grunt jest piaszczysty wiatr niszczy mogiły ”

Stary cmentarz w Kossowie został zamknięty w roku 1961. Cmentarz od strony północnej jest otoczony ogrodzeniem z betonowych bloczków które zastąpiły stary rozlatujący się mur kamienny gdzieś na początku XXI wieku, w tej części ogrodzenia znajduje się również żelazna wejściowa brama na cmentarz. Od strony wschodniej i zachodniej cmentarz otoczony jest siatką  z obu tych stron sąsiaduje z zabudowaniami mieszkańców wsi Kossów. Od strony południowej ogrodzenie jest z czego się da , znajduje się tam siatka ale również resztki drewnianego ogrodzenia.

Mogiły na cmentarzu pozornie nie mają żadnego układu ale jeżeli dokładniej się przyjrzymy można zauważyć resztki układu nagrobków rzędami z północy na południe. Nie ma wytyczonych alejek, cmentarz jest pagórkowaty, bez drzew. Od zamknięcia cmentarza minęło już 55 lat i większa cześć nagrobków ziemnych uległa zatarciu co powoduje wrażenie że na tych miejscach nie ma grobów.

Na cmentarzu naliczyłem około 600-660 grobów (łącznie z nagrobkami ziemnymi nieoznaczonymi). Grobów na których umieszczono informację o zmarłym naliczyłem około 230. Wszystkie groby są umieszczone na linii wschód-zachód. Część nagrobków posiada współczesny wygląd, zostały odnowione przez rodziny opiekujące się nimi
Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu pochodzi z roku 1860. Nagrobek jest w formie żeliwnego krzyża z umieszczoną datą 1860, brak jest informacji kto został pochowany w tym grobie ale z tego co udało się ustalić jest to grób Franciszki Zbroińskiej zmarłej 11 lipca 1860. Krzyż został wykonany i wystawiony zapewne przez ówczesnego kowala w Kossowe Józefa Zbroińskiego (syna zmarłej). Na cmentarzu znajduje się jeden jedyny pomnik żeliwny na grobie Cecylii Podmagórskiej zmarłej w roku 1901. Zdjęcia przedstawiają pomnik przed i po  renowacji. Renowację nagrobnego pomnika wykonała pracownia konserwacji zabytków przy Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu pod kierownictwem prof. Krause ze środków finansowanych Fundacji na Rzecz Rozwoju Wsi „Polska wieś 2000” i Świętokrzyskiego Konserwatora Zabytków. Renowację wykonano staraniem Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Gminy Radków w latach 2006-2007.

Duża część nagrobków na cmentarzu starym w Kossowie jest nadal ziemna, naliczyłem ich około 130, niektóre z nich posiadają drewniane bądź żelazne krzyże. :

Znaczna część nagrobków ziemnych jest już zatartych przez czas i w momencie kiedy robiłem zdjęcia (listopad-styczeń 2015-2016) nie ma już po nich śladu.

Cześć nagrobków ziemnych posiada drewnianą, bądź murowane opaskę

Część nagrobków wykonana jest przez miejscowych murarzy i kowali (krzyże). Poniżej przedstawiam kilkanaście właśnie takich nagrobków.

Część nagrobków zapewne była zamawiana w bardziej lub mniej wyspecjalizowanych ówczesnych warsztatach murarskich lub kamieniarskich.

Znaczna część nagrobków została na przestrzeni 55 lat odnowiona przez rodziny opiekujące się nimi. Częściowo lub w całości zostały zastąpione płytami murowanymi, lastrykowymi lub tak popularnymi w ostatnim czasie marmurowymi.

Przeanalizowałem poniżej wymienione księgi zgonów z lat 1811-1961 z parafii Kossów znajdujące się w kancelarii parafii pod kątem ilości zgonów w danym roku.

1. Księga Urodzin, Małżeństw, Zejścia 1811
2. Księga UMZ 1812
3. Księga UMZ 1813
4. Księga UMZ 1814
5. Księga UMZ 1815
6. Księga UMZ 1816
7. Księga UMZ 1817
8. Księga UMZ 1818
9. Księga UMZ 1819
10. Księga UMZ 1820
11. Księga UMZ 1821
12. Księga UMZ 1822
13. Księga UMZ 1823
14. Księga UMZ 1824
15. Księga UMZ 1825
16. Księga Zejść 1826-1860
17. Księga Zejść 1861-1879
18. Księga Zejść 1879-1911
19. Księga Zejść 1912-1932
20. Księga Zejść 1933-1945
21. Księga Zmarłych 1946-1969

Wynika z nich że na przestrzeni lat 1811-1961 pochowano na cmentarzu „starym” w Kossowie ponad 3500 tysiąca osób. Najwięcej osób 78 zmarło w roku 1918, brak jest informacji o zgonach z roku 1915.